آجر کاری از زمان هخامنشیان در ایران مورد توجه بوده، در زمان سلجوقیان به اوج خود رسیده و تا دوره‌های طولانی معماری آجری دوران سلجوقیان منحصر به فرد بوده است. در طی سال‌های طولانی استفاده از آجر در زمان‌هایی به دلایل مختلف شکوفا می‌شد و زمان‌هایی نیز افول پیدا می‌کرد. این روال تا اواسط حکومت قاجار ادامه داشت تا اینکه در اواسط این دوران مجددا آجرکاری رونق گرفت و تا پهلوی دوم نیز ادامه داشت.
آجر از مصالحی است که در هر زمانی نقش پررنگی در شکل‌گیری فضاهای معماری ایرانی داشته است. به طور کلی ایران از کشورهایی است که در استفاده از آجر پیشینه قدرتمندی دارد.تاریخ آجرکاری در ایران به زمان حکومت‌های پیش از بابل بازمی‌گردد. کوره‌های یافت شده در شوش گواه این امر است. هم‌چنان که در مقاله زیگورات چغازنبیل گفته شد، این شاهکار نیز قدیمی‌تری و بزرگترین اثر معماری آجری پیش از اسلام در ایران است. در هر دورانی موارد استفاده از آجر در ایران بسیار متنوع بوده و در قسمت‌های مختلف یک ساختمان مانند اسکلت و یا دیوار استفاده می‌شده است.
غنای هنر معماری آجری در سرزمین ایران به حدی است که سیمون آیوازیان، معمار، عکاس و نوازنده ایرانی به این صورت نوشته است:
«آجر در آثار معماری ایرانی نه یک ذره در مقابل کل آثار معماری، بلکه واحدی است که در دل و بطن آثار معماری می‌نشیند و نقشی تعیین کننده دارد. آجر در ساختمان به مثابه نت در موسـیقی یا همچون کلمه در شعر است.»
از این کلام می‌توان این مفهوم را دریافت کرد که همان‌طور که برای سرودن یک شعر، کلمات و برای ساخت یک قطعه موسیقی، نت لازم است، برای معماری ایرانی نیز آجر همان نقش حیاتی را ایفا می‌کند.
در این متن اصطلاح آجر کاری و معماری آجری به کار برده شده است. در برخی از منابع این دو با هم به اشتباه در یک معنی به کار برده می‌شوند اما تفاوت‌هایی دارند که در زیر بیان شده است.
معماری آجری نوعی از معماری است که عنصر اصلی به کار رفته در آن آجر است و به هر نوع فضای پدید آمده توسط آجر تلقی می‌شود. اما آجرکاری به هنر آرایش و چیدمان آجر به منظور عرضه نماهای تزئینی متناسب با شکل کلی بنا و گریز از یکنواختی است که به شیوه‌های مختلفی صورت می‌گیرد.
در این مطلب در باب معماری آجری در حکومت‌های زیر گفته می‌شود.
- سلجوقیان
- خوارزمشاهیان
- ایلخانیان
- تیموریان
- صفویان
- زندیه
- قاجار
معماری آجری ایران در دوران سلجوقیان
دوران سلجوقیان عصر گسترش معماری به ویژه رونق معماری آجری است. در این زمان هنر آجرکاری و معماری آجری ایران به اندازه‌ای فاخر بود که تا نقاط بسیار دور حتی آفریقا رفت. در دوران سلجوقیان تزئینات آجری نیز گسترش پیدا کرد. به همین دلایل این دوره را دوران گسترش و تکامل هنر آجرکاری نامیده‌اند. در برخی از منابع به دلیل غنای آثار آجری در این دوره، عصر سلجوقیان را عصر طلایی آجرکاری پس از اسلام نیز نامیده‌اند.
تاریخ هنر در این زمان یکی از بهترین دوره‌های خود را سپری کرد. اولین مساجد بزرگ با حیاط مرکزی و تالارها و چهار ایوان برای نخستین بار در این دوران ساخته شدند. این سبک در واقع اساس معماری مذهبی در ایران است که بسیاری از اماکن مذهبی و حتی کاروان‌سراها و مدارس در دوره‌های بعد نیز به این سبک ساخته شدند.
از آثار برجسته سلجوقیان می‌توان نمونه‌های زیر را نام برد.
- مسجد جامع اردستان
- مسجد قزوین
- مسجد گلپایگان
- مقبره سلطان سنجر
- گنبد سرخ در مراغه
- برج مهماندوست در دامغان
- برج طغرل در شهر ری
همان‌طور که گفته شد، در این زمان تزئینات آجر کاری به کمال می‌رسد تا جایی که پس از آن هم دیگر آثاری شبیه به آثار فاخر سلجوقیان یافت نمی‌شود. تلفیق آجر با مصالحی دیگر برای اولین بار در این زمان انجام شد. نکته جالبی که در مورد معماری این زمان وجود دارد این است که اوج معماری آجری سلجوقیان مصادف با دوران انحطاط این دوران بود.
معماری آجری ایرانی در زمان خوارزمشاهیان
معماری این دوران شباهت بسیاری با سبک معماری سلجوقیان داشت. متاسفانه به دلیل حمله مغولان آثار بسیار کمی از آن زمان به جای مانده است و به همین دلیل تاریخ جامعی از معماری آن زمان در دست نیست. اما ناگفته نماند که همین آثار کمی هم که یادگار آن زمان است بسیار ارزشمندند و با استفاده از آنها می‌توان به اطلاعات مناسبی از معماری آن زمان دست یافت. مسجد ملک زوزن، مسجد فرومد و مسجد جامع گناباد از شاخص‌ترین ابنیه زمان خوارزمشاهیان در خراسان هستند. در این مساجد، تزئینات آجری بسیاری نیز وجود دارد. نقوش هندسی آجر قالبی که اصطلاحا به آنها “سفلینه نقش‌دار” می‌گفتند نیز در ابنیه این دوران به وفور دیده می‌شود.
این آثار به دلیل شباهت‌های بسیاری که با آثار سلجوقیان دارند، به اشتباه به آن دوران نسبت داده می‌شوند. البته در مورد بسیاری از آثار زمان خوارزمشاهیان این اتفاق می‌افتد. به طور کلی از نظر هنری این دوران را با زمان سلجوقیان یکی می‌دانند.
معماری آجری ایرانی در زمان ایلخانیان
ایلخانیان با وجود ویرانی‌های گسترده‌ای که به وجود آوردند، از هنرمندان حمایت و بسیاری از آنها را به ایران که سرزمین خود می‌دانستند دعوت کردند. می‌توان گفت در معماری آجری زمان ایلخانیان سبک جدیدی در معماری به وجود نیامد و به نوعی دنباله‌رو معماری سلجوقیان بود. اما چیزی که در این دوران بسیار مورد توجه بود و پیشرفت چشمگیری کرد، شیوه و تکنیک‌های اجرای آجرکاری بود. تلفیق آجر با کاشی و آجر با نقوش مهری و برجسته از مشخصه‌های معماری ایلخانیان است. به طور کلی در این دوره آجرکاری جای خود را به تزئینات گچبری داد. در این زمان در تکنیک‌های اجرا پوشش‌های طاقی آجری نیز تحولی گسترده پدید آمد. مثالی که در این زمینه می‌توان ذکر کرد، گنبد سلطانیه در زنجان است.
معماری گنبد سلطانیه به حدی تاثیرگذار بود که معماری بسیاری از کلیساهای اروپا خصوصا کلیسای سانتاماریا در فلورانس از آن الهام گرفته است.
در این زمان به وجود آمدن نوعی آجرهای مهری کوچک منجر به پدید آمدن تزئینات آجری بینظیری شد. مثال‌هایی از آنها مسجد جامع ورامین، منار جنبان و مسجد جامع اصفهان است.
معماری آجری ایرانی در زمان تیموریان
آجرکاری‌های دوران تیموریان زمینه‌ساز پیشرفت‌های چشمگیری در معماری آجری در دوره‌های بعد شد. در زمان تیموریان آجر در زیر لایه کاشی قرار گرفت. در این زمان از کاشی در کاربردی تزئینی بهره‌برداری می‌شد. در دوران تیموریان ساخت پوشش‌های آجری برای گنبدها به تکامل رسید. شمسه پوش و ترکین تکامل این نوع طاق‌ها را به خوبی نشان می‌دهد. از معماران برجسته این زمان می‌توان به استاد غیاث‌الدین شیرازی اشاره کرد. از آثار این دوران می‌توان برج اخنگان یا اخنجان، مدرسه غیاثیه، مسجد قائن و مسجد گنبد سنگان را نام برد.
معماری آجری ایرانی در زمان صفویان
دراین دوران بیشتر کاشی کاری مورد توجه بود و از اهمیت آجر و توجه به آن روز به روز کاسته می‌شد. همین عامل سبب شد که در دوران قاجار نیز آجر آنطور که باید مورد توجه قرار نگیرد. با وجود این توجه کم به آجر، آثار ماندگاری از آجرکاری‌های دوران صفویان به جا مانده است. کلیسای وانک در اصفهان و کاروانسرای قصر بهرام در سمنان از نمونه‌های موفق معماری آجری صفویان است.
انواع برج‌های کبوترخانه آجری و نماهای مشبک آجری و موارد دیگر نیز از هنر آجرکاری آن زمان است. در دوران صفویان ساخت پل‌ها نیز رونق گرفت و بسیاری از پل‌های به نام ایران مانند سی وسه پل یادگار آن زمان است. در این دوران ساخت آب‌انبارهای آجری نیز بسیار مورد توجه بود.
معماری آجری ایرانی در زمان افشاریه و زندیه
در زمان افشاریه به دلیل مناقشات نظامی و درگیری‌هایی از این قبیل، هنر معماری پیشرفت چندانی نداشت و به تبع آن آجر کاری نیز از توجه کمی برخوردار بود. اما پس از آن در زمان زندیه معماری آجری مجددا مورد توجه قرار گرفت و بناهای بینظیری مثل بازار وکیل، مسجد وکیل، موزه پارس در شیراز و ارگ کریم خان زند را از خود به جا گذاشت.
معماری آجری ایرانی در زمان قاجار
شهرسازی در این دوران رنگ و بویی تازه به خود گرفت اما هم‌چنان سنت در آن حکمفرما بود. به طور دقیق تر می‌توان گفت در این دوران اصول معماری قدیم به همان شکل ادامه داد اما جزئیات آن دستخوش تغییراتی شد و ارتقا پیدا کرد. به طور کلی معماری قاجاریه به دلیل روابط حسنه ایران با اروپا از معماری غربی تاثیراتی پذیرفت. به همین دلیل برخی این زمان را دوره انحطاط و برخی آن را دوره رشد و شکوفایی دانسته‌اند و به سه دوره کلی تقسیم کرده‌اند.
در این دوران علاوه بر نمای بیرونی خانه‌ها در حیاط داخلی نیز از آجر استفاده می‌کردند. دزفول در زمان قاجار از شهرهایی بود که در زمینه آجرکاری به موفقیت‌های بزرگی دست یافت. به طور کلی آجرکاری در سر در ساختمان‌های مسکونی در بافت تاریخی شهرها نیز یادگار معماری آجری زمان قاجاریه است. عمارت مسعودیه مثالی مشهور معماری در این دوران است.
در این زمان هنر تیشه کاری رونق و سلیقه آجرکاران در پدید آمدن تزئینات آجری بسیار اوج گرفت. سقف بازارها نیز در این زمان با طاق‌های آجری ساخته می‌شدند. نمونه‌ای از این بازارها، بازار اراک است.
در این مطلب سعی شد به معماری آجری و اجرکاری در دوره‌های مختلف ایران پرداخته شود. برای کسب اطلاعات بیشتر در مورد تاریخچه آجر و هنر معماری آجری در نقاط مختلف به سایر مقالات ما در این زمینه سر بزنید. از اینکه در مورد این مطلب دیدگاه خود را با ما در میان می‌گذارید، از شما سپاسگزاریم.